93, Rome, 9 december, natuurlijke dood
Italiaans regisseur en scenarist van Zwitserse adellijke afkomst, voluit Arcangela Felice Assunta Wertmüller von Elgg Spanol von Braueich. Was in 1977 de eerste vrouw die ooit voor een Oscar werd genomineerd als beste regisseur, voor Pasqualino Settebellezze/Seven Beauties/Zeven schoonheden (1975). In hetzelfde jaar werd ze ook genomineerd voor het scenario van de film, maar haar enige Oscar was een oeuvreprijs in 2020. Genoot in de jaren 70 meer bekendheid in de Verenigde Staten dan in West-Europa. Haar oeuvre laat zich kenmerken als licht socialistisch en feministisch geïnspireerde, hyperbolische films waarvan de titels konden wedijveren in lengte met haar volledige naam. Studeerde theaterwetenschappen, werkte onder meer als poppenspeler en vond haar filmmentor in Federico Fellini, wiens derde assistent ze was bij Otto e mezzo/8 ½ (1963). Ze debuteerde zelf met I basilischi (tevens scenario, zoals bij nagenoeg al haar films; 1963), een in Locarno bekroonde komedie over mislukte pogingen te ontsnappen aan het provincialisme van een stadje in Zuid-Italië. Haar volgende vier films kenden weinig tot geen internationaal succes; het tweeluik met popzangeres Rita Pavone, Rita la Zanzara/Rita the Mosquito (onder pseudoniem George H. Brown, 1966) en Non stuzzicate la zanzara/Don’t Sting the Mosquito (1967), lanceerde wel haar samenwerking met acteur Giancarlo Giannini. Zijn hoofdrol van een Siciliaanse gastarbeider in Turijn met een existentiële crisis in Mimi metallurgico ferito nell’onore/The Seduction of Mimi/Mimi de bankwerker (competitie Cannes; 1972 – Amerikaanse remake Which Way Is Up? met Richard Pryor; Michael Schultz, 1977 ) groeide langzaam, maar gestaag uit tot een wereldhit.
Veel van Wertmüllers films haalden de lage landen pas met jaren vertraging, zoals bij voorbeeld Film d’amore e d’anarchia, ovvero ‘stamattina alle 10 in Via dei Fiori nella nota casa di tolleranza…’/Love and Anarchy (acteerprijs voor Giannini in Cannes; 1973). Overige films als regisseur zijn onder meer Travolti da un insolito destino nell’azzurro mare di agosto/Swept Away (1974; remake met Madonna door Guy Ritchie, 2002), La fine del mondo nel nostro solito letto in una notte piena di pioggia/Night Full of Rain (competitie Berlijn; 1978), Fatto di sangue fra due uomini per causa di una vedova. Si sospettano moventi politici/Blood Feud (met Marcello Mastroianni en Sophia Loren; 1978), Scherzo del destino in agguato dietro l’angolo come un brigante da strada/A Joke of Destiny (1983), Un complicato intrigo di donne, vicoli e delitti/Camorra (competitie Berlijn; 1985), Notte d’estate con profilo greco, occhi a mandorla e odore di basilico/Summer Night with Greek Profile, Almond Eyes and Scent of Basil (1986), In una notte di chiaro di luna/On a Moonlit Night (met Rutger Hauer, competitie Venetië; 1989), Fernando e Carolina (1999) en Peperoni ripieni e pesci in facia/Too Much Romance…It’s Time for Stuffed Peppers (met Loren; 2004). Wertmüller regisseerde drie korte documentaire stadsportretten, van Rome in Imago Urbis (1987), van Bari in 12 registi per 12 città (1989) en aan de hand van operacomponist Gioacchino Rossini Roma, Napoli e Venezia…in un crescendo rossiniano (2014).
Naast haar eigen films schreef ze scenario(bijdragen) voor Les chemins de Katmandou (André Cayatte, 1969), Città violenta/Violent City (met Charles Bronson; Sergio Sollima, 1970), de verrassende hit Quando le donne avevano la coda/Toen vrouwen staarten hadden (Pasquale Festa Campanile, 1970), het vervolg Quando le donne persero la coda/When Women Lost Their Tails (Festa Campanile, 1972) en Fratello sole, sorella luna/Brother Sun, Sister Moon (over H. Franciscus en Clara; Franco Zeffirelli, 1972). Hoofdpersoon van de documentaire Dietro gli occhiali bianchi/Behind the White Glasses (Valerio Ruiz, 2015). Ook te zien in vele andere documentaires, bij voorbeeld over Fellini, Loren, Mastroianni, Nino Rota en Ennio Morricone. Weduwe van decorontwerper Enrico Job.