87, Den Haag, 15 maart, gevolgen van een scooterongeluk
Nederlands filmmaker, televisieredacteur en antropoloog. Zoon van componist Marius Monnikendam. Werd vooral bekend door zijn met een Gouden Kalf onderscheiden ‘found footage’-documentaire Moeder Dao de Schildpadgelijkende (1995), waarin hij uit 300.000 meter in Nederlands-Indië gedraaid zwijgend nitraatmateriaal (1912-32) gedurende zes jaar een creatieve documentaire monteerde – woordloos, maar met een sturende soundscape – , die een vernietigend inzicht biedt in de uiterlijke kenmerken van koloniale uitbuiting. De film werd in Indonesië aanstootgevend bevonden, wegens de indruk van lijdzame passiviteit van de bevolking die erdoor zou worden opgeroepen. Later maakte Monnikendam nog een lange bioscoopdocumentaire, Zielen van Napels (2005). Het grootste deel van zijn actieve werk verrichtte Monnikendam in dienst van de publieke omroep, aanvankelijk voor de KRO (1963-66), daarna als documentairemaker, producer, eindredacteur en commissioning editor voor NTS/NOS (1966-95). In zijn vrije tijd studeerde hij culturele antropologie en deed doctoraalexamen (RU Utrecht, 1987) met de scriptie Het tonen en het zeggen, waarin hij de systematiek van zijn werkwijze toelicht.
Geïnspireerd door de Chicago School van stadsantropologie legde hij een ‘mentaal raster’ over het gebied dat hij wilde beschrijven, bracht veel tijd door met de mensen die daarbij betrokken waren en verzamelde filmmateriaal dat paste bij de fenomenen die hij wilde belichten. Pas in de montage kwam er een persoonlijke, ‘compositorische’ intuïtie aan te pas. Veel van zijn tv-documentaires speelden zich af in zijn eigen stad, Den Haag. Bekendste titels: Rayon 69 (tweedelig, over Molenwijk; 1982), dat werd bekroond met de J. B. Broekszprijs voor de beste tv-documentaire, Lijn 6 (vierdelig, over de Hobbemastraat; 1984), De Tiendepenning (vijfdelig, Gorinchem en Turkije; 1986), Café Willy (1991) en De illegalen (driedelig; 1993). Monnikendam won vele internationale filmprijzen, waaronder een Lifetime Achievement Award van het Internationaal Documentair Film Festival Oekraïne in Kyiv (2006). Het archief van de totstandkoming van de twee lange documentaires schonk Monnikendam aan EYE Filminstituut en het televisiearchief aan het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid, dat al enige tijd voornemens is zijn werk verder te ontsluiten. Hij overleed twee dagen voor een geplande hommage in het Documentaire Paviljoen van IDFA.